رپ فارسی به شکلی از موسیقی رپ گفته می‌شود که به زبان فارسی خوانده می‌شود. این سبک موسیقی اگر چه عمدتاً متأثر از سبک رپ آمریکایی است، اما تمام ویژگی‌های آن را ندارد و برخی خصوصیات آن در رپ آمریکایی وجود ندارد. رپ فارسی در اواخر دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی در ایران شکل گرفته‌است و خواننده‌های زیادی به‌طور زیر زمینی و غیرمجاز در این سبک فعال هستند. در ایران، خوانندگان رپ از این ابزار برای اعتراض به مشکلات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی خود استفاده می‌کنند. البته افراد مختلف با اهداف و نیات متفاوتی مشغول به نوشتن شعر در چنین قالبی می‌شوند. این زیرسبک از موسیقی، یا بهتر است بگوییم این فرم با به‌کارگیری تکنیک‌های غربی و استفاده از منابع بومی موجود به وجود آمده، موضوعی که که در ایران نهایتاً گاهی به سمت و سوی موسیقی عامه‌پسند گرایش یافته‌است.
تاریخچه
پیشینه غربی
موسیقی رپ در دههٔ ۱۹۸۰ میلادی و از میان موسیقی سیاه پوستان فقیر متولد شد. رپ در واقع یک نوع موسیقی اعتراض‌آمیز خیابانی است. این موسیقی از پیش پا افتاده‌ترین، سهل‌ترین و خیابانی‌ترین کلمات استفاده می‌کند، بدون این که از حیث ادبی بتوان این نوع استفاده را نقد کرد. در نوشتن متن ترانه‌های رپ، هیچ الزامی برای رعایت قوانین ادبی وجود ندارد.[۱] موسیقی رپ به موضوعاتی از جمله: اختلاف طبقاتی، ریاکاری، دعواهای خیابانی، فرهنگ غالب جهانی و همچنین بحران‌های سیاسی می‌پردازد. کلام آن اگرچه قافیه‌هایی ضعیف دارد و در نگاه بسیاری شعر ناب به حساب نمی‌آید، اما با همین سادگی و بی پیرایگی خود می‌کوشد تا معنایی دیگر از زندگی اجتماعی را به ما یادآوری کند، که بعدی از زندگی مردم کوچه و خیابان است. به نحوی می‌توان گفت چارچوب تعیین شدهٔ موسیقی را که دارای قوانین سخت و مشخص است را خرد می‌کند تا موسیقی در دسترس عامی‌ترین افراد جامعه قرار گیرد.[۲]
شکل‌گیری رپ فارسی
هیپ‌هاپ در ایران در دههٔ ۹۰ میلادی متولد شد؛ به‌طوری‌که جوانان ایرانی ابتدا تنها با رقص هیپ هاپ آشنا شدند و سپس با موسیقی و رشته‌های ورزشی دیگر مانند اسکیت‌بورد و به مرور، نقاشی گرافیتی نیز در ایران ظهور کرد. این سبک موسیقی پس از ترور توپاک شکور (۱۹۹۶) و رسانه‌ای شدن نکات مثبت و معضلات این فرهنگ به صورت گسترده‌تری به نسل جدید جوانان ایران معرفی شد.
شاید اولین آهنگ رپ فارسی با گرایشی عامه‌پسند، توسط حسن شماعی زاده در اوایل دهه ۶۰ به همراه فرزندش با مطلع «شعر می‌دونم که دروغ میگی وقتی میگی که دوسم می‌داری» تولید شده باشد. همچنین در اوایل دهه ۷۰ شمسی، گروه سندی با آهنگ مشهور «پری» این نوع موسیقی را به گونه‌ای مؤثرتر در دسترس طرفداران ایرانی قرار داد. متعاقباً در اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی موسیقی با این حال و هوا در یک برنامهٔ تلویزیونی به نام «اکسیژن» در ایران پخش شد. این قطعه توسط شهاب حسینی مجری برنامه خوانده شد و تا حدودی مورد توجه قرار گرفت.[۳] تقریباً دو سال بعد از این رخداد، اولین آلبوم رسمی رپ فارسی در ایران توسط شاهکار بینش‌پژوه با نام اسکناس منتشر شد. این آلبوم که در سبک رپ طنز بود، اولین آلبوم رپ فارسی بود که در ایران با مجوز رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد.[۳]
در مورد فعالیت گروه‌های زیرزمینی رپ فارسی در ایران به دلیل پیچیدگی شرایط و تحت فشار بودن هنرمندان این سبک از موسیقی زیرزمینی، منابع دقیق و موثقی دال بر تاریخچهٔ اصلی، برنامه‌های ملاقات و نحوه شکل‌گیری گروه‌های ابتدائی منتشر نشده‌است. در اواخر دههٔ هفتاد خورشیدی رپ فارسی شکل جدی تری به خود گرفت، گروه دونفرهٔ یاشار و شایان و سروش لشکری با نام مستعار هیچ‌کس، یاسر بختیاری با نام مستعار یاس، بهنام مهرخوان با نام مستعار دیو سپید در آمریکا از اولین خوانندگان[۴] و گروه زد بازی (در ابتدا شامل سامان رضا پور و مهراد مستوفی راد) و سپس عرفان، حسین رحمتی، رضا ناصری آزاد، از اولین گروه‌ها یا اشخاصی هستند که به رپ فارسی پرداختند.[۵]
موقعیت در ایران
در سال‌های اخیر به تعداد گروه‌ها و خوانندگان رپ در داخل ایران افزوده شده‌است. همچنین آثار گروه‌ها و خوانندگان رپ فارسی در خارج از ایران نیز از طریق اینترنت و شبکه‌های ماهواره ای در ایران منتشر می‌شود. با توجه به این که اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای توزیع قانونی تولیدات موسیقی، برای این افراد عملاً امکان‌پذیر نبوده‌است و با توجه به فقدان قوانین انتشار الکترونیک و حق کپی رایت در ایران، پخش این آثار از طریق اینترنت و معمولاً به صورت رایگان انجام می‌گیرد. اغلب گروه‌های زیرزمینی ایرانی نیز آثار خود را از طریق شبکه‌های اجتماعی، وبگاه‌ها و وب‌نوشت‌های شخصی به گوش شنوندگان می‌رسانند.[۶]
تصویری که از موسیقی رپ در ایران ترویج می‌شد گاهی آن را مرتبط با جریان‌هایی نظیر شیطان‌پرستی قرار می‌داد. در ۲۵ مهرماه ۱۳۸۷ برنامه‌ای از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد که به گفته سازندهٔ آن، به بینندگان نشان می‌داد که شیطان‌پرستی رابطه‌ای با رپ ندارد.[۷] با این حال، به نظر برخی منتقدان این برنامه در عمل تأثیر عکس روی بینندگانش می‌گذاشت.[۸]
گسترش رپ فارسی به‌طور زیرزمینی و از طریق اینترنت، به ویژه با توجه به این که برخی از آثار زیرزمینی شامل فحش و ناسزا بود، باعث شد که دفتر موسیقی وزارت ارشاد در مورد اعطای مجوز به آثار این سبک سخت‌گیرانه عمل کند. مدتی پس از این که قطعه‌ای در سبک «رپ-پاپ» فارسی در عنوان‌بندی مجموعهٔ تلویزیونی «خانه به دوش» از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد، دفتر موسیقی وزارت ارشاد در نامه‌ای به سازمان صدا و سیما از پخش ترانه‌ای با این سبک از رسانه‌ای مانند تلویزیون گلایه کرد.[۳] در سال ۱۳۸۴ نیز اولین موزیک «رپ-پاپ» فارسی آهنگ منو ببین با هنرمندی داریا منتصر و عماد و بهمن فرجی ساخته شد و از رادیو بی‌بی‌سی نیز پخش شد با این حال، در اواخر سال ۱۳۸۵ خورشیدی آلبومی ۸ قطعه‌ای از مجید غفوری با نام «نگو دیره» منتشر شد که در یکی از قطعه‌های آن بخش‌هایی به سبک رپ توسط یاس خوانده شده بود. شایعاتی در مورد مجوز نداشتن این آلبوم یا مجاز شدن موسیقی رپ شکل گرفت که در نهایت با تأیید رسمی مجاز بودن این آلبوم توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، بر طرف شد.
کتاب‌ها
اولین کتاب ترجمه شده در مورد هیپ‌هاپ توسط تیم هیپ‌هاپا و به ترجمهٔ مهران محمودی و مهرداد جمشیدی‌ها در سال ۱۳۹۵ تحت نام مقدمه‌ای بر هیپ‌هاپ منتشر شد که ترجمهٔ کتاب مهم کی‌آراس-وان بود. یک سال بعد کتاب نسل هیپ‌هاپ نوشتهٔ نصیر مشکوری نیز منتشر شد که به دلیل برخی از مسائل از جمله سختی در تهیهٔ منابع کافی، کتاب در دسترس عموم قرار نگرفت و عدهٔ معدودی به آن دست یافتند. هرچند پیش از این کتاب کتاب‌های تألیفی دیگری از جمله کتاب ابراهیم نبوی در مورد هیپ‌هاپ منتشر شده بودند، ولی این کتاب‌ها از لحاظ منابع و اطلاعات کتب قابل اطمینانی نبودند و اشتباهات زیادی داشتند.
بازتاب در صداوسیما
در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، رضا عطاران در عنوان‌بندی چند مجموعهٔ تلویزیونی از جمله متهم گریخت موسیقی رپ اجرا کرد. همچنین در تعطیلات نوروزی سال ۱۳۸۶ مجموعهٔ تلویزیونی دیگری به کارگردانی رضا عطاران به نام ترش و شیرین از شبکهٔ سوم سیما پخش شد[۹] که در عنوان‌بندی آغازین آن، رضا عطاران یک شعر (از نیلوفر لاری‌پور) را به صورت رپ می‌خواند.[۱۰] رضا عطاران و امیرحسین مدرس در عنوان‌بندی یک مجموعهٔ تلویزیونی دیگر به نام خانه به دوش نیز قطعه‌ای به سبک «رپ-پاپ» فارسی خواندند، که مورد توجه قرار گرفت.[۳]
در پاییز سال ۱۳۸۵ پس از انتشار فیلم خصوصی زهرا امیرابراهیمی، یک خواننده رپ به نام یاسر (با نام هنری یاس)، با خواندن قطعه‌ای به نام «سی‌دی رو بشکن» و تشویق شنونده به قطع زنجیرهٔ پخش فیلم خصوصی آن بازیگر تلویزیون، ابعاد اجتماعی موسیقی رپ را بیش از پیش به نمایش گذاشت. در زمستان سال ۱۳۸۵، سروش لشکری با اسم هنری هیچ‌کس، ترانه‌ای به نام «وطن‌پرست» را در دفاع از برنامه انرژی هسته‌ای ایران که از موضوعات مهم سیاسی وقت بود به سبک رپ منتشر کرد. همچنین در این آلبوم (جنگل آسفالت)، مهدیار آقاجانی آهنگساز این آلبوم از تلفیق موسیقی سنتی ایرانی با سبک رپ بهره برده‌است و صدای سازهایی مانند عود، تمبک، نی، دف، قانون و آوازهای ایرانی در آن شنیده می‌شود.[۱۱]
موسیقی رپ ایران در اواسط دههٔ ۸۰ خورشیدی دچار نوعی بحران شد از یک طرف آهنگ‌های با مضامین غیراخلاقی و ترویج استفاده از مواد مخدر توسط عدهٔ محدودی از خوانندگان رپ و از سوی دیگر آهنگ‌های سیاسی-اجتماعی که از سوی خوانندگانی مانند بهرام و هیچ‌کس و … خوانده می‌شد، موسیقی رپ ابعاد تازه‌ای به خود گرفت و باعث شد تا بحث مبارزه با موسیقی رپ شکلی جدی بگیرد و فیلتر شدن سایت‌های مربوط به این سبک موسیقی آغاز شد، تعداد زیادی از خوانندگان این سبک بازداشت شدند از جمله بهرام، هیچ‌کس، پیشرو و قاف. همچنین استودیوهایی که در آن آهنگ‌های خود را ضبط می‌کردند توسط نیروی انتظامی پلمپ شد. اما هرچه گذشت تب رپ داغ تر شد آهنگ‌های با مضامین غیراخلاقی کم رنگ تر شد و جایش را آهنگ‌های اجتماعی-اعتراضی و سیاسی گرفت مثلاً افرادی مانند رضا پیشرو، یاس و هیچ‌کس از جمله کسانی بودند که بیشتر آهنگ‌های آن‌ها مضمونی اجتماعی داشت.[۱۲]
رابطه شعر رپ فارسی با بحر طویل
«بحر طویل» یکی از قالب‌های نسبتاً نوین شعر فارسی است که سرایش رسمی آن تقریباً از دورهٔ صفویه آغاز شد. از دیدگاه فنی این قالب از تکرار نامحدود و دلخواه یک رکن عروضی سالم به‌مانند «فاعلاتن» ساخته می‌شود و همچنین لزومی برای طول مصراع‌ها در آن وجود ندارد. یک مصراع می‌تواند تا جایی که سراینده احساس می‌کند باید کشیده گردد، کشیده شود و سپس قافیه‌ای آورده شود و به مصراع بعد برویم. البته بحر طویل علاوه بر قافیهٔ پایانی می‌تواند در میانهٔ مصراع هم قافیه داشته باشد.[۱۳] در حال حاضر، بسیاری از رپ خوان‌های ایران، در تلاش برای نزدیک کردن شعرهای خود به این گونهٔ شعری هستند.
در زبان فارسی، زیبایی‌شناسی بحر طویل بسیار ساده و زودیاب و لذت‌بخش بوده‌است و شاید به همین دلیل باشد که این قالب از قالب‌های عامیانه و مردم‌پسند شعر فارسی بوده‌است و شعرای مهم و جدی چندان به سرودن آن تمایلی نداشته‌اند. شاعر طنزپرداز معاصر «ابوالقاسم حالت» منظومهٔ «هدهدنامه» اش را در این قالب سروده‌است.[۱۳] متن برخی ترانه‌های رپ فارسی از جهت شعری شباهت زیادی با بحر طویل دارد اگر چه از نظر محتوایی و استفاده از وزن‌های عروضی چنین شباهتی را ندارد.
رابطهٔ حکومت جمهوری اسلامی و رپ فارسی
پلیس، صداوسیما در تلاش برای مبارزه با آنچه که «جریان‌های موسیقی ناسالم» می‌نامند، برخورد با موسیقی رپ را در دستور کار خود قرار داد و اقدام به دستگیری عده کثیری از رپ خوان‌های در شهرهای مختلف ایران کردند. تلویزیون دولتی ایران نیز با پخش برنامه‌ای به نام «شوک» اتهامات مختلف را متوجه هنرمندان رپ و هوادارانشان کرد حتی سایتی با نام برگ موزیک که پخش موسیقی رپ را بر عهده داشت مدیران آن توسط سپاه پاسداران دستگیر شدند و به زندان رفتند و سایت توسط نهاد دولتی توقیف شد.[۳][۱۴][۱۵]
در ۱۵ شهریور ۱۳۹۳ پیروز ارجمند، مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از شروع روند مجوز دهی به رپ در ایران خبر داد که با نام گفتاواز معرفی خواهد شد .[نیازمند اسناد]
منابع
پیوند به بیرون
 | مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به رپ فارسی در ویکی‌گفتاورد موجود است. |